BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNDEKİ ÖNEMLİ GELİŞMELER (1040-1157)

 

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157)

•    Büyük Selçuklular, 11. yüzyılın ilk yarısında (1040) Tuğrul ve Çağrı tarafından İran’da kurulmuş bir Türk-İslam Devletidir.

•    1040 Dandanakan Savaşı sonucunda Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuş, Gazneliler dağılma döemine girmiştir. 

•    Tuğrul Bey’in, Şii tehdidine karşı Abbasi Halifesini korumasıyla Türkler, İslam dünyasının koruyucusu görevini üstlenmişlerdir.

•    Tuğrul Bey’in hayatını kaybetmesiyle Çağrı Bey’in oğlu Alparslan 1063 yılında hükümdar olmuştur. Sultan Alparslan döneminde Bizanslılarla önemli mücadeleler yapıldı. Doğu Anadolu’daki Ani Kalesi (Kars) Bizanslılardan alınan ilk toprak parçası oldu.

•    Pasinler Savaşında Bizanslılara karşı zafer kazanan Sultan Alparslan, 1071 tarihli Malazgirt Savaşıyla hem Bizanslılara karşı zafer kazanmış hem de Bizans İmparatoru Romen Diyojen’i esir almıştır. 

•    Malazgirt Zaferi Türk tarihinde önemli bir yeri vardır; çünkü bu zaferle Türkler Anadolu’ya girmeye başlamış, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması başlamıştır.

•    Sultan Alparslan’ın ölümünden sonra oğlu Melikşah 1072 yılında hükümdar olmuştur. Melikşah’ın hükümdarlığını tanımayan Sultan Alparslan’ın kardeşi yani Melikşah’ın amcası Kavurd isyan etmiş ve isyanın bastırılmasından sonra Kavurd idam edilmiştir.

•    117 yıl varlığını sürdüren Büyük Selçuklular, en güçlü olduğu Melikşah devrinde İran, Irak, Orta Asya, Kafkaslar, Anadolu ve Suriye topraklarında hüküm sürmüştür.

Not: Kirman şehrinde valilik yapan Sultan Alparslan’ın kardeşi Kavurd, Sultan Alparslan’ın ölümünden sonra hükümdarlığın hakkı olduğunu savunmuş ve bu sebeple isyan etmiştir.

•    Melikşah devri Selçukluların en parlak dönemi yaşanmış ve ele geçirilen tüm topraklarda siyasi birlik sağlanmıştır.

•    Melikşah’ın zehirletilerek öldürülmesinden sonra hanedan üyeleri arasında taht mücadelesi yaşanmış, Selçuklular güç kaybetmiş ve siyasi birlik bozulmuştur.

•    Melikşah’ın ölümünden sonra çıkan taht mücadelesinden Berkyaruk’un 1094 yılında zaferle çıkması devletin güç kaybetmesine dur diyememiştir.

•    Berkyaruk devrinde Büyük Selçuklular dört parçaya ayrılmış ve Siyasi Birlik bozulmuştur. (Irak-Horasan, Kirman, Suriye ve Anadolu Selçukluları)

•    Berkyaruk devrinde Haçlılara karşı savaşılmış, herhangi bir başarı elde edilememiş ve bunun yanında Antakya ve Kudüs toprakları Haçlıların kontrolüne girmiştir.

•    Berkyaruk’un ölümünden sonra çıkan taht mücadelesinden Muhammed Tapar 1105 yılında zaferle çıkmış ve Büyük Selçuklu hükümdarı olmuştur. 

•    Bu dönemde haçlılarla yapılan savaşlarda herhangi bir başarı kazanılamadı.

•    Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra Melikşah’ın oğlu Sultan Sencer 1118 yılında hükümdar olmuştur. 

•    Sultan Sencer’in ilk zamanlarında Büyük Selçuklular biraz toparlanmış olsa da, 1141’deki Katvan Savaşında Karahitaylılara karşı alınan yenilgi sonrasında devlet gerileme ve dağılma dönemine girdi.

•    Sultan Sencer’in 1157 yılında hayatını kaybetmesiyle Büyük Selçuklu Devleti yıkılmış ve topraklarının büyük bir kısmı Harzemşahların kontrolüne girmiştir.

 

BÜYÜK SELÇUKLULARLA İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

•    Sultan Alparslan ve Melikşah dönemlerinde toplamda 29 yıl Vezirlik yapan Nizamülmülk’ün çabalarıyla ilkin Bağdat’ta daha sonra önemli şehirlerde (İsfahan, Rey, Merv, Basra, Musul) Nizamiye Medreseleri açılmıştır. 

•    Devlet yönetimiyle ilgili bilgilere yer veren ‘’Siyasetname’’ adlı eser Nizamülmülk tarafından yazılmıştır.

•    Hasan Sabah’ın Alamut Kalesinde kurmuş olduğu Haşhaşi Tarikatı’nın en aktif olduğu dönem Büyük Selçuklular zamanıdır.

•    Vezir Nizamülmülk, Sultan Melikşah ve birçok önemli devlet adamı-yönetici Haşhaşilerin suikastları sonucu öldürülmüşlerdir.

•    Melikşah’ın ölümüyle Büyük Selçuklularda taht kavgaları çıkmış ve siyasi birlik bozulmuştur. Bu gelişmelerin neticesinde Anadolu’da I. Dönem Türk Beylikleri kurulmuştur. (Danişmentliler, Mengücekliler, Saltuklular, Artuklular ve Çaka Beyliği)

 

•    Anadolu’nun İslamlaşmasında ve Türkleşmesinde önem arz eden Büyük Selçuklular, Devlet Teşkilatlanması yönüyle Anadolu Selçuklularına örnek olmuş, Anadolu Selçuklu Devleti de Osmanlılara örnek olmuştur.

•    Büyük Selçukluların ilk başkenti Nişabur şehridir, daha sonraları başkent Rey şehrine, Melikşah devrinde ise İsfahan’a taşınmıştır.

•    Saray’da-Ordu’da Türkçe dili, Resmi işlerde-Edebiyat’ta Farsça dili ve Eğitim’de-Bilim’de Arapça dili kullanılmıştır.

•    Oğuzların Kınık boyuna mensup olan Büyük Selçuklularda, devlet toprakları hanedan üyelerinin ortak malı sayılmış ve bu nedenle Melikşah’ın ölümünden sonra taht kavgaları şiddetlenmiştir.

•    Devlet meseleleri ‘’Divan-ı Ala’’ adı verilen meclislerde görüşülmüş, Eyaletlere vali olarak görevlendirilen hükümdar çocuklarına ‘’Melik’’ adı verilmiştir.

•    Mescidi Cuma (İsfahan/İran), Sultan Sencer Türbesi (Merv/Türkmenistan) Büyük Selçuklulara ait en önemli mimari yapılarıdır.