İslamiyet Öncesi Türk Devletleri
Orta Asya'da Türklerin kurduğu devletler ve kültürel mirasları hakkında detaylı ders notları
İskitler (MÖ VII - MÖ II. yüzyıl)
**İskitler**, Karadeniz'in kuzeyinde geniş bir bölgede yaşayan ve **Persler, Asurlular, Urartular** gibi birçok devletle savaşmış önemli bir Türk topluluğudur. Alper Tunga, İskitlerin en ünlü lideridir.
- Yerleşim Bölgeleri: Karadeniz’in kuzeyi, Tuna Nehri ve Orta Asya.
- Etkinlik Süresi: MÖ VII. yüzyıldan MÖ II. yüzyıla kadar.
- Edebiyata Katkı: İranlı şair Firdevsi'nin Şehname adlı eserinde yer almıştır.
Asya Hun İmparatorluğu (MÖ 220 - MS 216)
Orta Asya’da kurulan ilk Türk devleti olan **Asya Hunları**, Teoman tarafından kurulmuş, en parlak dönemini ise **Mete Han** zamanında yaşamıştır.
- Başarılar: İlk teşkilatlı Türk devleti kurulmuştur.
- Çin Seddi: Hun akınlarına karşı yapılmıştır.
- Çin ile İlişkiler: Çin’le yapılan savaşlar sonucunda ikiye ayrılmıştır (MS 48).
Kavimler Göçü (375)
Kuzey Hunlarının baskısıyla başlayan Kavimler Göçü, Avrupa’da feodalite (derebeylik) sisteminin ortaya çıkmasına ve Batı Roma’nın yıkılmasına neden olmuştur.
- Sonuçlar:
- Batı Roma İmparatorluğu (476) yıkılmıştır.
- Avrupa’nın etnik yapısı değişmiş, yeni devletler kurulmuştur.
- Orta Çağ başlamış, bilim ve sanat etkinlikleri azalmıştır.
Göktürkler (552 - 745)
Türk adını taşıyan ilk devlet olan **Göktürkler**, Bumin Kağan tarafından kurulmuştur. En parlak dönemini **Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk** ile yaşamışlardır.
- Orhun Kitabeleri ile Türk yazılı edebiyatının temelini attılar.
- İkili yönetim sistemiyle ülkeyi Doğu ve Batı olarak idare ettiler.
Uygurlar (745 - 840)
Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti olan **Uygurlar**, tarım, matbaa, kağıt ve hukuk alanında ilerlemiş, Orta Asya’da kültürel bir miras bırakmıştır.
- Başkent: Ötüken ve daha sonra Karabalgasun.
- Dini Değişim: Maniheizm'e geçiş tarım ve sanatta gelişmeye neden olmuştur.
- Hukuk: İlk yazılı borç ve kira sözleşmeleri bu dönemde yapılmıştır.
İlk Türk Devletlerinde Hükümdar
İlk Türk Devletlerinde hükümdarlık, ilahi kaynaklı bir sistem olarak kabul edilirdi. Türk kağanının hükümdarlık yetkisini Gök Tanrı'dan aldığına inanılırdı. Bu yetkiye kut adı verilirdi ve kan yoluyla babadan oğula geçtiğine inanılırdı. Ancak hükümdar, töre gereği kurultayda seçilirdi.
Hükümdarın Görevleri
- Töreyi uygulamak
- Halkını korumak
- Halkını doyurmak
- Adaleti sağlamak
- Toy düzenlemek
- Ülke sınırlarını korumak ve yeni yerler fethetmek
- Yüksek mahkemeye başkanlık etmek
- Savaşa ve barışa karar vermek
İlk Türk Devletlerinde Hükümdar Unvanları
- Kağan
- Han
- Hakan
- Yabgu
- Tanhu
- İdukut
- İlteber
Hükümdarlık Alametleri
- Otağ (Hükümdar Çadırı)
- Taht (Örgin)
- Sancak (Tuğ)
- Sorguç (Kotuz)
- Davul (Nevbet)
- Kemer (Kur)
- Toy
İlk Türk Devletlerinde İnanç Sistemi
Orta Asya’nın sert iklimli bozkırları, bu coğrafyada yaşayan Türk topluluklarının inançlarını şekillendiren en önemli faktör olmuştur. Eski Türklerin inançlarında gördüğümüz, günümüz tarihçilerinin “tabiat kültleri” dediği unsurlar, doğanın bu etkisinin bir sonucudur.
Eski Türklerde ruh ve ahiret inancı vardı. Ölüm, her şeyin bittiği bir son değil; ruhun bedeni terk ederek devam ettiği bir yolculuktu. Ruhun kuş şeklinde uçup gittiğine inanılırdı. Bu inanç, atalara büyük saygı duyulan “atalar kültü” ile birleşerek güçlenmiştir. Mezarlar ziyaret edilir, adaklar adanır ve ata ruhlarının aileyi koruduğuna inanılırdı.
Cenaze ve Ölüm Gelenekleri
Göçebe Türkler, ölülerine büyük saygı gösterir ve onları çeşitli merasimlerle uğurlardı. Cenaze gelenekleri, ölüye olan saygının bir göstergesiydi:
- Ölünün defnedilmesi veya yakılması (sert kış şartlarında donmuş toprak nedeniyle).
- Yas tutulması ve mezar başında “balbal” adı verilen taşların dikilmesi.
- Cenaze yemeği verilmesi.
Atalar Kültü ve Doğa İnançları
Eski Türkler, ölmüş atalarının ruhlarını kutsal kabul etmişlerdir. Atalar kültü, onların mezarlarını ziyaret etmek, adak adamak ve ruhların aileyi koruyacağına inanmak gibi uygulamaları kapsamaktaydı.
Ayrıca, doğa unsurlarının kutsallaştırılması, eski Türk inanç sisteminin temel taşlarından biridir. Tabiat güçleri, Tanrı ile insanlar arasında bir köprü olarak görülmüştür.
Orta Asya'daki Kültür Merkezleri
Türklerin bilinen ilk ana yurdu Orta Asya’dır. Orta Asya, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Kırgız bozkırları ve Altay Dağları, doğuda Moğolistan ve Çin’in batısı (Doğu Türkistan), güneyde ise Tibet Platosu ve Hindukuş Dağları arasında yer alır.
Orta Asya’da yapılan arkeolojik kazılar sonucunda yazıdan önceki döneme ait önemli kültür merkezleri ortaya çıkarılmıştır.
Anav Kültürü (MÖ 4000-MÖ 1000)
Anav, günümüzde Aşkabat’ın (Türkmenistan) güneydoğusunda bir yerleşim bölgesidir. Orta Asya’nın en eski kültürüdür.
Afanesyevo Kültürü (MÖ 2500-MÖ 1700)
Türklere ait en eski kültür bölgesi olarak kabul edilmektedir. Altay-Sayan Dağları’nın güneybatı bölgesinde (Minusinsk Bölgesi), buluntu yerine bağlantılı olarak Afanesyevo adıyla bilinir.
- Çakmak taşından ok uçları ve bıçaklar,
- Kemik iğneler,
- Bakır eşyalar,
- Basit çömlekler bu kültürün belli başlı eserleridir.
Andronova Kültürü (MÖ 1700-MÖ 1200)
Yenisey yakınlarındaki Andronova kültür bölgesi, bir önceki Afanesyevo kültürünün gelişmiş şeklidir.
Karasuk Kültürü (MÖ 1200-MÖ 700)
Andronova kültürü ile benzerlik gösteren Karasuk kültürü, adını Karasuk Nehri’nden almıştır. Dünyanın pek çok bölgesine göre demir daha erken işlenmeye başlamıştır.
İskit kültürünü oluşturan atlı-göçebe kültürünün Orta Asya'ya yayılmasını sağlamışlardır.
Tagar Kültürü (MÖ 700-MÖ 300)
Karasuk kültürünün takipçisi olan Tagar kültürü, kendinden önceki Türk kültürlerinin bir sentezi ve gelişmiş şeklidir.
- Tunçtan bıçak ve ok uçları,
- Küçük hayvan heykelleri,
- Çeşitli hayvan tasvirleri,
- Otağ şeklinde ağaç evler bu kültürün belli başlı eserleridir.
Sizin Görüşünüz Bizim İçin Değerli!