12.Sınıf | Çağdaş Türk ve Dünya T. | 4.Ünite | 2025

 12.Sınıf | Çağdaş Türk ve Dünya T. | 4.Ünite | YUMUŞAMA DÖNEMİ VE SONRASI 

4. ÜNİTE YUMUŞAMA DÖNEMİ VE SONRASI 

Yumuşama Dönemi (Detant) :

Doğu-Batı blokları arasında savaş tehlikesinin azaldığı, uzlaşma ihtimalinin arttığı, iki tarafın da dünyanın herhangi bir bölgesinde çıkacak bir savaşın küresel çapta bir savaşa dönüşmemesi için tedbirli davrandığı dönemdir. Yumuşama politikasında özellikle 1962’deki Küba Füzeler Krizi etkili olmuştur.

Stalin’in 1953’te ölmesinden sonra SSCB’de yönetime gelen Nikita KRUŞÇEV, Batı Bloku ile ilişkileri geliştirmek için bazı diplomatik adımlar attı (Federal Almanya’yı tanıdı, Avusturya ile anlaşma yaparak SSCB askerlerini bu ülkeden çekti).

Dehşet Dengesi:

SSCB’nin 1957’de başlattığı Sputnik Uzay Programı ile nükleer teknolojide uzay çağı başladı ve bu durum beraberinde istikrarı, bir çeşit denge durumunu getirdi. Dehşet dengesinin temelinde her iki ülkenin de (ABD-SSCB) 2. vuruş kapasitesine sahip olması yatar.

Yani en güçlü saldırıda bile karşı tarafın karşılık verecek gücü vardı ve bu durum nükleer bir savaşa yol açabilirdi. Bu yüzden iki taraf bir yandan yarışa devam ederken, bir yandan da nükleer bir savaşı önlemek için tedbirler almaya başladı. 1962’deki Küba Krizi bir dönüm noktasıdır, bu olaydan sonra Yumuşama Dönemi başladı. Bu kriz sırasında izledikleri “savaş eşiği politikası”nın hangi sonuçları doğurabileceğini gören iki ülke, nükleer silahsızlanmaya dair görüşmelere başladı. İki devletin ilişkilerinde yumuşamanın oluşmasında 2 etken daha vardır: SSCB-Çin ilişkilerinin bozulması, Bağlantı-sız Devletler.

Helsinki Deklarasyonu (1975) :

Yumuşama politikası’nın “Avrupa”ya yansımasını temsil eden bir bildiridir. 35 ülkenin temsilcisi imzaladı. Avrupalı devletler, “sınırların dokunulmazlığı” ilkesini burada kabul ederek SSCB’nin II. Dünya Savaşı sonrasındaki kazanımlarını resmen tanımış oldular. Avrupa’da detant (yumuşama) ortamının çıkması, SSCB’nin Çin’e karşı elini güçlendirdi.

II. Berlin Buhranı (1958-1961) :

1958’de Kruşçev Batılı devletlerin Berlin’den çıkması ve Berlin’in “serbest şehir” olması gerektiğini ileri sürerek yeni bir kriz başlattı. Kruşçev’in asıl amacı Batılı devletlerin Doğu Almanya’yı tanımasını sağlamaktı. Ayrıca Doğu Berlin’den Batı Berlin’e olan yoğun miktarda kaçışlar, Doğu Almanya’da nitelikli işgücü sıkıntısına sebep olduğu için Kruşçev’i huzursuz ediyordu.

Bu kaçışları önlemek için 1961’de Berlin’de şehrin Doğu ve Batı bölümünü birbirinden ayıran bir duvar inşa edildi. Yıkıldığı 1989’a dek Batı’da “Utanç Duvarı” olarak anılan bu duvar; Berlin’in ve Almanya’nın bölünmüşlüğü ile Doğu-Batı Blokları arasındaki düşmanlığın, Demir Perde’nin simgesi oldu.  

Küba Buhranı (1962) :

“Küba Füzeler Krizi” olarak da bilinir. Komünist Fidel Castro ve arkadaşları,Küba diktatörü Batista’yı 1959’da devirerek komünist bir rejim kurmuşlardı. Bir ABD casus uçağı 1962’de Küba’da Ruslar tarafından inşa edilmekte olan nükleer füze tesislerini tespit etti. New York ve Chicago bu füzelerin menzilindeydi. Bunun üzerine ABD Başkanı John F. Kennedy, füzelerin derhal sökülmesini isteyerek Küba’yı denizden ablukaya aldı. Bu sırada bazı füze parçalarını taşıyan SSCB gemileri Atlantik Okyanusu’nda Küba’ya doğru ilerliyordu.

Kennedy ablukayı delmeye kalkarlarsa gemilerin batırılacağı-nı duyurdu. ABD ve SSCB savaşmaya ilk defa bu kadar yaklaştılar. Bütün dünya nükleer bir savaş teh-likesiyle karşı karşıyaydı. ABD’nin kararlılığını gören Kruşçev geri adım attı. ABD’nin Küba’yı işgal etmemesi ve Türkiye’ye yerleştirilen Jüpiter füzelerinin sökülmesi karşılığında Küba’daki füze rampalarının sökülmesini kabul etti.

Küba Buhranı’nın sonuçları:

a-) Çin, SSCB’yi devrimci davaya ihanetle suçladı, SSCB’ye karşı güvensizlik duyan Küba Çin’e yanaştı.

b-) Dünyanın nükleer felaketten kılpayı kurtulduğu 27 Ekim 1962 günü, nükleer silahsızlanma çabala-rının ve Yumuşama Dönemi’nin başlangıcı oldu.

c-) Türkiye iki süper güç arasında sıkışmış olduğunu ve güvenliğinin olmadığını fark etti.

Vietnam-ABD Savaşı (1964-1973) :

II. D.S.’ndan sonra Ho Chi Minh, komünist Vietnam Demokratik Cumhuriyeti’ni kurduğunu açıkladı. Bunu kabul etmeyen Fransa’nın 1946’daki saldırısı ile Çinhindi Savaşı başladı. 1954’te Vietnam’ın ku-zeyinde Ho Chi Minh’in komünist Vietnam’ı, güneyinde ise Batı yanlısı Güney Vietnam Cum. kuruldu.

Kuzey Vietnam’ın Tonkin Körfezi’nde gemilerini batırdığını iddia eden ABD, 1964’te Vietnam’a saldırdı. Kimyasal silah dahil her yolu deneyen 200 milyon nüfuslu süper güç ABD, topyekün direnen 17 milyon nüfuslu Vietnam’a yenildi.   (Film Önerisi: Günaydın Vietnam)

Televizyonun verdiği savaş sahneleri ABD’de savaş karşıtı bir hareket doğurdu. Özellikle 1968 yılında ABD, savaş karşıtı öğrenci eylemleriyle sarsıldı.

ABD’yi Vietnam batağından çıkarmak isteyen Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’ın çabalarıyla “Nixon Doktrini” yayımlandı ve ABD 1973’te Vietnam’dan çekildi. Kuzey Vietnam 1975’te Güney Vietnam’a girerek ülkeyi birleştirdi.

Milyonlarca Vietnamlının öldüğü ve Vietnam topraklarının harap olduğu bu savaş, II. D.S.’ndan sonraki en büyük felaketti. ABD buradaki yenilgisiyle büyük bir itibar kaybı yaşadı.

Nixon Doktrini (1969) :

“Guam Doktrini” olarak da bilinir. Pasifik Okyanusu’ndaki ABD üssü Guam Adası’nı ziyaret eden ABD Başkanı Richard Nixon tarafından ortaya atılan doktrindir. Buna göre ABD artık dünyanın neresinde olursa olsun doğrudan savaşa girmek yerine müttefiklerine askerî ve ekono-mik destekle yetinecektir (Bir anlamda “maşa politikası”dır). ABD’nin Vietnam’dan adım adım çıkmasını kolaylaştırmıştır.

Keşmir Sorunu (1947) :

Hindistan-Pakistan sınırındaki Keşmir bölgesinin hakimiyeti nedeniyle dönem dönem iki devlet arasında savaşa neden olan sorundur. Nüfusunun büyük kısmı Müslüman olan Keşmir’in 1947’de Hindistan tarafından ilhakı, 1948’de Hindistan-Pakistan Savaşı’na sebep oldu. BM’nin araya girmesiyle savaş durdu.

Önceleri Bağlantısızlar Hareketi’ne katılan Hindistan zamanla SSCB’ye yaklaşırken Pakistan Batı Bloku ile yakınlaştı. 1963’te Keşmir’de Hindularla Müslümanlar arasında çatışmalar yaşanırken 1965’te Pakistan askerlerinin Keşmir’e girmesiyle savaş tekrar başladı. İki ülke 1966’da Taşkent Deklarasyonu’nu imzalayarak barıştı (Bugün halen Hindistan toprağıdır).

SSCB’nin Afganistan’ı İşgali (1979) :

Stratejik öneminden dolayı 19. yy’da İngiliz ve Ruslar arasın-da rekabet konusu olan Afganistan, 1919’da bağımsız oldu. Sovyet yanlısı Babrak Karmal’ın yönetimi ele geçirmesini Afgan halkı kabul etmeyince SSCB 1979’da Afganistan’ı işgal etti. 3 milyon Afgan, Pakistan’a iltica etti.

Uluslararası arenada büyük tepki toplayan bu işgal, Yumuşama Dönemi’nin sona erdiği endişesini doğurdu. ABD Senatosu, SSCB ile imzalanan SALT-II Antlaşması’nı onaylamadı. Türkiye dahil birçok Batılı ülke 1980 Moskova Olimpiyatları’nı boykot etti

Afgan halkının direnişi SSCB’ye ABD’nin Vietnam’da yaşadığı hezimetin bir benzerini yaşattı. SSCB, 1988 Cenevre Antlaşması ile Afganistan’dan çekildi. Bu başarısızlık, Sovyet uydusu (yandaşı) birçok devlette ayrılık hareketlerini tetikleyerek SSCB’nin dağılmasında etkili oldu.

SALT-I Antlaşması (1972) : Moskova’da ABD Başkanı Nixon ile SSCB lideri Brejnev arasında imzalandı. Konvansiyonel silahların (füzesavarlar) sınırlandırılmasıyla ilgilidir.

SALT-II Antlaşması (1979) : Viyana’da ABD Başkanı Carter ile Brejnev arasında imzalandı. Uzun menzilli nükleer silahların sınırlandırılmasıyla ilgilidir. SSCB Afganistan’ı işgal edince ABD Senatosu bu antlaşmayı onaylamadı. Görüşmeler 1986’ya dek sürdü. ABD 1986’da bu antlaşmadan çekildi. SALT I ve II Antlaşmaları, Yumuşama Dönemi’ndeki uzlaşma arayışını yansıtan antlaşmalardır.

BAĞLANTISIZLAR HAREKETİ :

Üçüncü Dünya ülkeleri, bağımsızlıklarını kazandıktan sonra ekonomik kalkınma için işbirliği yapmaları gerektiğini anladılar. Bu hareketin temel özelliği, ittifak bloklarının (Doğu-Batı) dışında kalmayı tercih etmeleridir. Az gelişmiş ülkeler olarak kendi aralarındaki ilişkilere önem verdiler.

Üçüncü Dünya kavramı, kapitalist veya komünist bloka dahil olmayan az gelişmiş ülkeler için kullanılır. Latin Amerika, ortadoğu, Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerinin çoğu bu harekete katıldı.

Bandung Konferansı (1955) : “Asya-Afrika Konferansı” da denir. Endonezya’nın Bandung şehrinde toplandı. Bağlantısızlık Hareketi bu konferansla doğmuştur. Bağlantısızlığın temelindeki “barış içinde bir arada yaşamanın 5 ilkesi” de burada ortaya atılmıştır: Bağımsızlık / Askerî ittifaklara katılmamak / Kendi topraklarında başka devletlere ait askerî üs açılmasına izin vermemek / Ulusal kurtuluş müca-delelerine destek vermek / İkili ittifaklara girmemek

Bağlantısızlık Hareketi’nin önde gelen 3 lideri: Jawaharlal Nehru (Hindistan), Tito (Yugoslavya), Nasır (Mısır)… Komünist Yugoslavya bu harekete katılarak Soğuk Savaş’ı şiddetle reddetmiştir.

Bağlantısızların ilk örgütlü toplantısı 1961 Belgrad Konferansı’dır

Bağlantısızlar nükleer silahsızlanmayı da savunur. Bağlantısız devletlerin bazıları liberal demokratik devletler, bir kısmı ise otoriter sosyalist devletlerdir.

ARAP-İSRAİL SAVAŞLARI

1948 Arap-İsrail Savaşı :

İsrail’in bağımsızlığını ilan ettiği gün Mısır, Suriye, Irak, Ürdün ve Lübnan orduları Filistin’e girdi

Yapılan savaşta İsrail bu devletleri yendi. Sadece ateşkes antlaşması imzalandı (Bu devletler İsrail’i resmî olarak tanımadıkları için).

ABD ve BM’nin İsrail yanlısı tutumları nedeniyle bu savaştan sonra Araplar arasında SSCB’ye sempati artı. Sosyalist nitelikli Arap milliyetçiliği güçlenmeye başladı.

1956 Arap-İsrail Savaşı (Süveyş Krizi) :

Askerî bir darbeyle yönetimi ele geçiren SSCB sempatizanı Mısırlı Cemal Abdünnasır, 1956’da İngiliz-Fransız şirketine ait Süveyş Kanalı’nı millileştirdiğini duyurdu. Buna tepki duyan İngiltere ve Fransa havadan, İsrail ise karadan Mısır’a saldırdı.

Duruma öfkelenen ABD ve SSCB’nin uyarıları üzerine bu 3 ülke işgal ettikleri yerlerden çekildi. Savaşta büyük kayıplar vermesine rağmen bu olayla Nasır’ın prestiji arttı. Bu savaş Fransa ve İngiltere’ nin  eski gücünün kalmadığını, dünya liderliğini ABD ve SSCB’ye kaptırdıklarını gösteren ilk olaydır.

1967 Arap-İsrail Savaşı (6 Gün Savaşı) :

SSCB’nin desteğini alan Mısır, Tiran Boğazı’nı İsrail’in geçişine kapatınca İsrail ani bir saldırıyla savaşı başlattı. Mısır, Ürdün ve Suriye hava kuvvetlerini kısa sürede saf dışı bırakan İsrail; bölgede bulunan ABD donanmasına ait 6. Filo’nun da yardımıyla rakiplerini sadece 6 günde yenilgiye uğrattı

Bu savaş, Arap-İsrail savaşlarının dönüm noktasıdır. Çünkü İsrail Suriye’den Golan Tepeleri’ni, Mısır’dan Sina Yarımadası’nı, Filistinlilerden ise Batı Şeria, Doğu Kudüs ve Gazze’yi ele geçirerek topraklarını 4 kat büyütmüştür. Nasır’ın Arap dünyasındaki itibarı sarsılmıştır.

1973 Arap-İsrail Savaşı (Yom Kippur Savaşı) :

1967’de kaybettikleri toprakları geri almak isteyen Mısır ve Suriye ani bir saldırı düzenledi.

ABD İsrail’i, SSCB Mısır ve Suriye’yi destekledi. Araplar açısından başarılı bir savaştır. İsrail işgal ettiği bazı yerlerden çekildi. Bunda Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri (OAPEC)’in petrol fiyatlarını yükseltmesi (1973 Petrol Krizi) ve bunun üzerine Batılı devletlerin araya girmesinin de etkisi vardır.

Yahudilerin kutsal ayı Yom Kippur’da yapıldığı için bu adla da anılan bu savaştan sonra İsrail ve Mısır genelkurmay başkanları ilk Arap-İsrail antlaşması olan 101. Kilometre Antlaşması’nı imzaladı.

Camp David Antlaşması (1979) : ABD’nin arabuluculuğuyla Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat ve İsrail Cumhurbaşkanı Menahim Begin arasında Beyaz Saray’da imzalanan antlaşmadır (Böylelikle Mısır, İsrail’i tanıyan ilk Arap ülkesi oldu). İsrail başta Sina Yarımadası olmak üzere işgal ettiği Mısır toprakla-rından çekildi. Bu antlaşmaya tepki duyan 18 Arap ülkesi Mısır ile ilişkilerini kesti.

1956 Süveyş Krizi, Fransa ve İngiltere’nin Ortadoğu’daki otoritesini tamamen sona erdirirken oluşan otorite boşluğundan faydalanan ABD ve SSCB’nin bu bölgede üstünlüğü ele geçirmek istemesi, Soğuk Savaş’ı Ortadoğu’ya taşıdı. Ortadoğu Soğuk Savaş’ın etkisine girdi. ABD’nin Ortadoğu’ya yönelik ilk önemli adımı Bağdat Paktı’nı kurdurmak ve Eisenhower Doktrini’dir.

Bağdat Paktı (1955) : SSCB’nin Ortadoğu’ya sızmasını önlemek için ABD’nin isteğiyle Türkiye ve Irak’ın kurduğu savunma paktıdır. Aynı yıl İngiltere, Pakistan ve İran da pakta katıldı. Askerî darbe yüzünden 1958’de Irak ayrılınca paktın ismi CENTO, merkezi Ankara olarak değiştirildi. 1979 İran İslam Devrimi ve 1980’de başlayan İran-Irak Savaşı ile anlamını yitiren pakt dağıldı.

Eisenhower Doktrini (1957) : ABD Başkanı Eisenhower Ortadoğu ülkelerine Sovyet tehdidine karşılık askerî ve ekonomik yardım vaat etti. ABD bu doktrinle Fransa ve İngiltere’nin Ortadoğu’da bıraktığı boşluğu doldurmak için SSCB’nin karşısına dikiliyordu. Uzun süredir tarafsız olan Lübnan, bu doktrini kabul eden ilk ülke oldu. Türkiye, İsrail ve Yunanistan bu doktrine destek verirken SSCB etkisindeki Suriye, Mısır ve Ürdün reddetti.

1973 Petrol Krizi : Petrol piyasası 1960’a kadar “Yedi Kız Kardeş” denen 7 Amerikan şirketinin tekelin-deydi. 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı (OPEC)’ nın, sonrasında da OAPEC’in kurulmasıyla petrol üreten ülkeler de söz sahibi olmaya başladı. 1973’teki Arap-İsrail Savaşı sırasında OAPEC, petrol fiyatlarını arttırarak İsrail ve Batı’ya ders vermek isteyince dünya çapında bir petrol krizine neden oldu. Batı böyle bir durumla tekrar karşılaşmamak için enerji çeşitliliğini arttırma, alternatif enerji kaynakları bulma yoluna gitti. Bu krizden sonra doğal gaz ve nükleer enerjiye ağırlık verildi.1973 Petrol Krizi Batılı gelişmiş sanayileri olumsuz etkilese de bir süre sonra durumu dengelemenin yolunu buldular; Arap ülkelerine sattıkları teknoloji ve silahlara zam yaptılar.

İran-Irak Savaşı (1980-1988) :

İran’la imzaladığı Cezayir Antlaşması (1975) ile Şatt’ül Arap ve Kürt meselesini halleden Saddam yönetimindeki Irak, hızla silahlanmaya başladı. Irak’ın İran’a saldırmasının nedenleri şunlardır:

a-) İran’da 1979’da yaşanan İran İslam Devrimi’nin yarattığı kaos ortamından faydalanıp sınır sorunlarını kendi lehine çözme hevesi

b-) İran’daki İslam Devrimi’nin Arap dünyasına yayılmasını istememesi

c-) İran’ın Sünni Irak yönetimine karşı Şii Iraklıları kışkırtması

d-) Saddam’ın Arap dünyasında Camp David Ant. ile itibarı sarsılan Mısır’ın yerini doldurmak istemesi

Not: Saddam’ın 1980’deki ani saldırısıyla Irak, İran içlerinde ilerledi. Bir süre sonra İran bu saldırıyı püskürttü. Batılı ülkeler her iki tarafa da silah sattı. Saddam, Irak Kürtlerinin ihanet ettiği gerekçesiyle 16 Mart 1988’de Halepçe kasabasına kimyasal saldırı düzenledi, 5 bin insan hayatını kaybetti. Sonuç:

İki ülke de yaklaşık birer buçuk milyon insanını kaybetti.

İki ülke de ekonomik darboğaza girdi (Saddam’ın 1990 Kuveyt işgalinin sebebi budur).

Müslüman ülkeler arasındaki düşmanlık arttı, İsrail rahatladı.

İrangate Skandalı: İran İslam Devrimi’nden sonra İran’a ambargo uygulayan ABD’nin İsrailli bir general aracılığıyla İran’a bu savaş sırasında silah sattığı ortaya çıktı.

YUMUŞAMA DÖNEMİ’NDE DÜNYADAKİ EKONOMİK, SOSYOKÜLTÜREL VE BİLİMSEL GELİŞMELER

Dünyada tarımsal nüfus azalırken teknolojk gelişmeler sayesinde tarımsal üretim arttı

Tüketim artışı nedeniyle bir ithracat patlaması yaşandı. Yaşam kalitesinin artması, insanların daha önce lüks saydıkları şeyleri satın almasına, dolayısıyla ithalatın da artmasına yol açtı. Uluslarası ticaretin artması, çok uluslu şirketlerin tüm dünyaya yayılmasını beraberinde getirdi.

Televizyon sayesinde reklam sektöründe patlama yaşandı, firmalar reklama ciddi paralar harcandı

Rock’n Roll 1960’larda kitleler üzerinde diğer müzik türlerine göre daha etkili oldu.

ABD’de Irçılık Karşıtı Hareketler:

Irkçılık karşıtı hareket, 1955’te Rosa Parks isimli siyahî kadının Alabama’da belediye otobüsünde  ye-rini beyazlara vermeyi reddetmesiyle başladı (Siyahîlerin 1 yıl sürecek otobüs boykotu başladı).

Siyahî papaz Martin Luther King, 1958’de ırkçılık karşıtı hareketin liderliğini üstlendi.

Malcolm X’in etkisiyle birçok siyahî ABD’li din değiştirerek Müslüman oldu.

Malcolm X’in 1965’te, Martin Luther King’in 1968’de öldürülmesi büyük tepkilere yol açtı.

Bu hareket spor dünyasında da taraftar buldu. İslam’ı seçen Muhammed Ali Clay, ırkçılık karşıtlığının en büyük simgesi oldu. “Siyah Eldivenler” adlı örgüte mensup iki siyahî ABD’li atletin 1968 Meksika Olimpiyatları’nda madalya töreni sırasında yaptıkları eylem büyük yankı uyandırdı.

68 Kuşağı:

1968’de Paris’te bireysel özgürlük talebiyle başlayan ve tüm dünyaya yayılan öğrenci protestolarına “68 Hareketi” denir. İstekler daha fazla özgürlük, adalet, temiz çevre, sınıf ve cinsiyet eşitliğiydi. Her yerde kurulu düzeni tehdit eden sol bir harekettir, birçok üniversite işgal edilmiştir. Vietnam Savaşı karşıtlığı, olayların ABD’ye sıçramasını sağlamıştır. Hippilerin etkisi vardır

Türkiye’de de görülen olaylarda antiemperyalist sol gençlik, ABD 6. Filosu’nun Türkiye ziyaretini protesto etti. Deniz Gezmiş, Mahir Çayan ve İbrahim Kaypakkaya bizdeki 68 Kuşağı’nın önderleridir.

Prag Baharı:

Çekoslovakya Komünist Partisi’nin başına geçen slovak kökenli Alexander Dubçek insan-cıl, ılımlı, demokratik ve çok partili sosyalizmi kurmak istiyordu. Yugoslavya ve Romanya da buna des-tek verdi. SSCB önderliğindeki Varşova Paktı ülkeleri 1968’de Çekoslovakya’yı ve Prag’ı işgal etti. Bu işgal dünya komünizmini böldü, SSCB’in prestiji özellikle Bağlantısız ülkeler nezdinde azaldı. İşgalden sonra SSCB, Brejnev Doktrini’ni ortaya attı.

Brejnev Doktrini :

Buna göre sosyalist bir ülkedeki iç gelişmeler diğer sosyalist ülkeleri de ilgilendirir ve onlara müdahale hakkı verir (Prag işgalinin meşrulaştırılmasıdır). SSCB bu doktrini sosyalist ülkeler üzerindeki kontrolünü arttırmak için ortaya attı ama tam tersi sonuç aldı; birçok sosyalist ülke ertesi yıl Moskova’daki konferansı boykot ederken Moskova’dan bağımsız bir “Avrupa Komünizmi” gelişti. 

YUMUŞAMA DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI

1960-1980 arası Türk dış politikası, Kıbrıs Sorunu etrafında şekillenmiştir

Türkiye’nin ABD ve SSCB ile İlişkileri :

1962 Küba Buhranı, Türkiye’de ABD’ye karşı güvensizlik yaratmış ve ABD karşıtlığını arttırmıştır. Türkiye bu olayla tek taraflı dış politika izlemenin zararlarını görmüş, sonraki yıllarda kendi ulusal çıkarlarını ön plânda tutmuştur.

Johnson Mektubu (1964) :

ABD Başkanı Lyndon Johnson tarafından Türkiye Başbakanı İsmet İnönü’ye yazılmış ve Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesini engellemiş kaba ve küçük düşürücü ifadeler içeren bir uyarı mektubudur. ABD-Türkiye ilişkilerinde bir kırılma noktası yaratmış buu mektup, NATO’nun Türkiye’nin güvenliğini ne kadar sağladığını tartışmaya açmış, Türkiye’nin SSCB’ye yanaşmasına neden olmuştur.

Türkiye’nin 1974’te düzenlediği Kıbrıs Barış Harekatı, Türkiye’nin ABD ve SSCB ile ilişkilerini olumsuz etkiledi. ABD Türkiye’ye ambargo uygularken Türkiye de karşılık olarak İncirlik hariç ABD’nin tüm tesis ve üslerini kapattı (ABD 1978’de ambargoyu kaldırınca ilişkiler normalleşmeye başladı). Johnson Mektubu’ndan sonra iyileşen Türk-Sovyet ilişkileri ise SSCB’nin 1970’lerde Türkiye’deki sol örgütleri desteklemesi ve Kıbrıs Barış Harekatı yüzünden tekrar bozulmuştur.    

2-) TÜRK-YUNAN İLİŞKİLERİ :

a-) Kıta Sahanlığı Sorunu:

Kıta sahanlığı, bir ülkenin topraklarının deniz altındaki uzantısıdır. Kıta sahanlığı, ülkelerin denizler üzerindeki haklarının ve egemenliklerinin de en önemli kıstasıdır.

1970’lerde iki ülke de Ege Denizi’nde petrol aramak için bazı şirketlere ruhsat vermiştir. Yunanlar Türkiye’nin ruhsat verdiği yerlerin Yunan toprakları olduğunu iddia ederken Türkiye de Anadolu’ya yakın Yunan adalarının Anadolu’nun doğal bir uzantısı olduğunu, bu yüzden Türk kıta sahanlığına dahil olduklarını iddia etmiştir.

1976’da Türkiye’ye ait Sismik-I araştırma gemisinin Ege’ye açılması, iki ülkeyi savaş durumuna getirdi. Aynı yıl iki ülke bu konuyla ilgili “Bern Deklarasyonu”nu imzaladı. Buna göre kıta sahanlığıyla ilgili müzakereler gizli ve basına kapalı yapılacak, müzakereler süresince iki ülke kıta sahanlığıyla ilgili bir adım atmayacak ve birbirlerini küçük düşürecek tutumlardan kaçınacaklardı. Kıta sahanlığı proble-mi bugün de devam etmektedir.

b-) FIR Hattı Sorunu:

Flight Information Region (Uçuş Bildirim Bölgesi), uçakların bu bölgelere girdiğinde hangi makama bilgi vereceğiyle ilgili bir kavramdır. Havacılıkla ilgili uluslararası bir kurum olan ICAO, Ege’de FIR so-rumluluğunu 1952’de Yunanistan’a verdi.

Fakat Türkiye 1974 Kıbrıs Barış Harekatı sırasında Ege Denizi’ni kuzeyden güneye kesen bir çizgi belirleyerek bu çizginin doğusuna geçen uçakların Türkiye’ye bilgi vermesini şart koştu (Böylece ani bir hava baskını durumunda Türkiye +10 dk süre kazanacaktı).

Yunanistan buna karşılık olarak Ege hava sahasını tüm uçuşlara kapatarak bölgeyi “tehlikeli bölge” ilân etti (Bölge 1980’e kadar uçuşlara kapalı kaldı).

c-) Ege Adaları ve Karasuları Sorunu :

Yunanistan ve Türkiye’nin Ege’deki karasuları sınırı 6 mildir. Yunanistan 1970’lerde karasuları sınırını 12 mile çıkarmak istedi. Fakat bu sınırı hesaplarken Yunan anakarası yerine Türkiye’nin dibindeki adaları baz aldığı için sınır 12 mile çıktığında Ege Denizi’nin % 70’i Yunan hakimiyetine giriyor, Ege tam bir Yunan denizi oluyordu. Bu yüzden Türkiye böyle bir girişimi “casus belli (savaş nedeni)” sayacağını ilân etti.

Adalarla ilgili bir diğer sorun da Yunanistan’ın 1960’larda baş gösteren Kıbrıs Sorunu’ndan dolayı Türkiye’ye yakın adaları silahlandırması oldu. Türkiye bunu güvenliğine bir tehdit olarak kabul etti.    

d-) Azınlıklar Sorunu :

Her iki ülke de birbirini azınlıkların haklarını ihlâl etmekle suçladı. Yunanistan 1968’de Hristiyan ol-mayanların devlet memuru olamayacağını ilân ederken Türkçe yer isimlerini yasakladı, Türk okulları-nın tabelalarındaki Türkçe ifadeleri kaldırttı. Batı Trakya’da yaşayan Türk azınlığa yönelik haksızlıklar, 1974 Kıbrıs Harekatı’ndan sonra alenen sürdürülen bir politikaya dönüştü.

e-) Kıbrıs Meselesi :

II. Dünya Savaşı’ndan sonra Türk dış politikasının temel sorunu ve en hassas konusudur.

İngiltere’nin 1950’li yıllarda Kıbrıs’tan çekilmeye karar vermesiyle Kıbrıs Sorunu ilk kez ortaya çıktı

Kıbrıslı Rumlar adanın Yunanistan’a bağlanması (Enosis) için Türklere yönelik kanlı eylemler başlattı.            

Enosis : Kelime anlamı “ilhak”tır. Megali İdea (Büyük Fikir-Bizans’ı diriltme) hedefi doğrultusunda Kıbrıs’ın Yunanistan’a bağlanmasını ifade eder. 1791’den beri gündemde olan bir hedeftir.

EOKA : Enosis’i gerçekleştirmek için Kıbrıslı Rumların 1955’te İngilizlere karşı kurduğu silahlı örgüttür. Kurucusu Georgios Grivas’tır. Sonraki dönemlerde Kıbrıslı Türkleri de hedef aldılar (1974 Kıbrıs Barış Harekatı ile dağıldı)

Kıbrıslı Türklerin EOKA’ya karşı kurduğu ilk direniş örgütü “Volkan”dır. 1958’de ise Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) kuruldu.

Türkiye ve Yunanistan 1959’da Zürih ve Londra Antlaşmalarını imzalayarak Kıbrıs’ta iki toplumlu bağımsız bir yapıyı kabul ettiler. 1960’ta kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanı Başpiskopos Makarios, yardımcısı ise Dr. Fazıl Küçük oldu

Akritas Planı (1963) :  Hükümette çoğunlukta olan Kıbrıslı Rumların Türkleri yönetimde zayıflatarak adayı Yunanistan’a bağlama ve Türklerin adadan atılması planıdır. Bu plan doğrultusunda Makarios, anayasa’da değişiklikler yapmak istedi. Ancak Kıbrıslı Rumlar haklarının kısıtlandığını ileri sürerek itiraz etti. Bunun üzerine Kıbrıslı Rumlar 24 Aralık 1963’te “Kanlı Noel” denen olaylarda 24 Türk’ü kat-letti. Türkiye adaya harekat yapmayı düşünürken İnönü’ye gelen tehdit içerikli “Johnson Mektubu” ile bu plândan vazgeçti.   

1967’de Yunanistan’da askerî cunta yönetimi ele geçirdi. Kıbrıs Türkleri aynı yıl başkanlığını Fazıl Küçük’ün, yardımcılığını Rauf Denktaş’ın yaptığı “Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi”ni ilân etti

EOKA, 1974’te Nikos Sampson önderliğinde bir darbeyle Makarios’u devirerek yönetimi ele geçirdi ve Kıbrıs Elen (Yunan) Cumhuriyeti’ni kurdu. Bu durum adanın fiilen Yunanistan ile birleşmesi ve Enosis’in gerçekleşmesi anlamına geliyordu. Türkiye 20 Temmuz 1974’te I. Kıbrıs Barış Harekatı’nı, 14 Ağustos 1974’te de II. Kıbrıs Barış Harekatı’nı düzenleyerek adaya asker çıkardı. Kıbrıs fiilen ikiye bölündü. Yunanistan’daki cunta yönetimi devrildi, ülkeye demokrasi geri geldi

Kıbrıs Barış Harekatı’na ABD ve SSCB büyük tepki gösterdi. ABD, Türkiye’ye ambargo uyguladı (1978’e kadar). Yunanistan ise protesto olarak NATO’nun askerî kanadından çekildi, Türkiye’ye yakın olan Ege adalarını silahlandırmaya başladı. Türkiye ise merkezi İzmir olan 4. bir ordu (Ege Or.) kurdu.

BM 1983’te Kıbrıs Rumlarını Kıbrıs Hükümeti olarak tanıyınca Türk tarafı da aynı yıl Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)’ni kurdu. Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş oldu. Fakat bugün bile KKTC’yi bütün dünyada tanıyan tek ülke Türkiye’dir.

YUMUŞAMA DÖNEMİ’NDE TÜRKİYE’DEKİ İÇ GELİŞMELER            

1971 Askerî Muhtırası :

Ordu komutanlarından bazıları ülkedeki kaos ortamından hükümeti sorumlu tutarak TBMM’ye muhtıra (uyarı) verdi. Başbakan Süleyman Demirel hükümetine görevden el çektirildi. Bunun yerine Nihat Erim hükümeti kuruldu (Bir süre sonra da Ferit Melen hükümeti). Muhtıranın sebepleri:

a-) Siyasî kaosa üniversite olaylarında artan şiddetin eklenmesi

b-) 1961 Anayasası’nın meşruluğunun tartışılması

c-) Dünyadaki gençlik hareketlerinin Türkiye’de daha sert geçmesi

Muhtıra şiddet olaylarına engel olamadı. Mahir Çayan’ın liderliğinde bir grup, Deniz Gezmiş ve iki arkadaşının idam edilmemesi için İsrail’in Ankara büyükelçisi Efraim Elrom’u kaçırarak öldürdü (1971). Bir yıl sonra Çayan ve arkadaşları Kızıldere’de öldürüldü (Kızıldere Olayı-30 Mart 1972)

1970’ler Türkiye’sine anarşi, siyasî kaos ve sokak çatışmaları damga vurdu.  Sivas, Maraş ve Çorum’da mezhepçi katliamlar yaşandı. 1971 Muhtırası ile 1980 Darbesi arasında 9 koalisyon hükümeti kuruldu. Darbeyle başlayan dönem, yine darbeyle sona erdi 

1980 Darbesi :

Kenan Evren liderliğindeki bir grup subay artan şiddet olaylarını bahane göstererek 12 Eylül 1980’de yönetime el koydu. Kenan Evren cumhurbaşkanı, Bülent Ulusu başbakan oldu.

Halen yürürlükte olan 1982 Anayasası kabul edildi.

1950’lerden beri dünyada önemli bir kitle iletişim aracı olan televizyon, 1968’de TRT’nin yayın hayatına başlamasıyla Türkiye’de de kullanılmaya başladı. İlk uzun süreli canlı yayın 1971 Akdeniz Olimpiyatları’nda yapıldı. 1984’te ise renkli televizyon yayınına geçildi

1970’ler :

Yılmaz Güney yaptığı politik filmlerle Türkiye sinemasına damga vurdu

Edebiyatta öne çıkanlar: Yaşar Kemal, Fakir Baykurt, Erdal Öz, Adalet Ağaoğlu ve Oğuz Atay

Başını Barış Manço ve Moğollar’ın çektiği “Anadolu Pop” denilen müzik türü popülerleşti. 1975’te Eurovizyon Şarkı Yarışması’na ilk kez katılan Türkiye’yi Semiha Yankı temsil etti. Sezen Aksu, Nilüfer, İlhan İrem, Selda Bağcan, Cem Karaca, Neşet Ertaş ve Aşık Mahzunî Şerif dönemin diğer önemli sanat-çılarıdır. Köyden kente göç eden yoksul kesimler ise “Arabesk” denen müziği tercih ediyordu.

1980’ler :

1980 Darbesi ile kapatılan siyasî partiler 1983’te açılmaya başladı. 1983’te Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisi’nin seçimleri kazanmasıyla siyasî ortam yumuşamaya başladı. Uzun süre sonra ilk kez bir parti tek başına iktidar oldu. 1987’de ise eski siyasetçilerin siyaset yasağı kaldırıldı.

Özal devletçi ekonomi politikalarını ve karma ekonomiyi tamamen terk ederek liberal politikalar izledi, ekonomik büyümeye ağırlık verdi, Türkiye’yi gelişmekte olan kapitalist pazar ekonomisine dahil etti. Ticaretin serbestleştirilmesi ve kamu kurumlarının özelleştirilmesi yolunda adımlar atıldı. Ülkeye yabancı sermayenin girişine izin vererek özelleştirmeyi resmî politika haline getirdi.

24 Ocak Kararları: Başbakan Süleyman Demirel’in müsteşarlığa getirdiği Turgut Özal’ın hazırladığı yapısal dönüşümleri içeren ekonomik programdır. Türkiye’de yeni bir dönem başlatarak ülkeyi küresel ekonomik sisteme dahil etmiştir. 24 Ocak 1980’de ilân edildi (Darbeden önceki bir tarihtir).

 

İlginizi Çekebilecek Yayınlar: